W ludzkim organizmie każdego dnia zachodzi szereg różnorodnych reakcji biochemicznych i metabolicznych. Wiele z nich wymaga udziału specjalnych enzymów. Jednym z kluczowych, biorących udział w procesie metabolizmu alkoholu etylowego w ludzkiej wątrobie, jest dehydrogenaza aldehydowa (ALDH). Odpowiada ona za szybki rozkład aldehydu octowego, czyli substancji powstającej po spożyciu alkoholu, uznawanej za główną przyczynę objawów zatrucia alkoholowego. Sprawne działanie ALDH pozwala na niezakłócone przekształcenie toksycznego aldehydu w mniej szkodliwy kwas octowy, który następnie może zostać wykorzystany w kolejnych procesach metabolicznych.
Niewydolność lub niedobór dehydrogenazy aldehydowej może prowadzić do poważnych zaburzeń w procesie metabolizmu alkoholu, a także do szeregu nieprzyjemnych objawów po jego spożyciu. Taka sytuacja ma miejsce m.in. po zastosowaniu farmakologicznej metody wspierania leczenia choroby alkoholowej. Mowa tu o wszywce alkoholowej (Esperalu) z substancją czynną (disulfiramem). Zrozumienie roli enzymu w kontekście zdrowia ogólnego oraz indywidualnych predyspozycji genetycznych jest istotne nie tylko dla osób spożywających alkohol, ale również dla lekarzy i specjalistów zajmujących się chorobami metabolicznymi. Dehydrogenaza aldehydowa stanowi bowiem istotny element układu ochronnego organizmu przed szkodliwymi metabolitami. Jej niedobór może mieć konsekwencje znacznie wykraczające poza tzw. nietolerancję alkoholu, o czym lekarze uprzedzają chorych przed zabiegiem wszycia wszywki.
Dehydrogenaza alkoholowa (ADH) i dehydrogenaza aldehydowa (aldehyde dehydrogenase, ALDH) jako kluczowe enzymy metabolizmu etanolu
Dehydrogenaza alkoholowa i dehydrogenaza aldehydowa to dwa główne enzymy odpowiedzialne za metabolizm alkoholu etylowego (etanolu) w ludzkim organizmie. Proces ten zachodzi głównie w wątrobie, choć swój początek może mieć już w błonie śluzowej żołądka. Po spożyciu alkoholu etanol wchłania się do krwi i trafia do wątroby, gdzie przekształca się stopniowo w wyniku reakcji enzymatycznych.
Pierwszym etapem metabolizmu alkoholu etylowego jest utlenienie, czyli metabolizm etanolu do aldehydu octowego (acetaldehydu). Reakcji tej dokonuje bezpośrednio dehydrogenaza alkoholowa (ADH). Enzym ten wymaga obecności jonów cynku w centrum katalitycznym. Wykorzystuje ponadto koenzym NAD⁺ jako kofaktor (przyspieszacz). Aldehyd octowy jest silnie toksyczny i odpowiada za wiele nieprzyjemnych objawów zatrucia alkoholem, w tym: ból głowy, nudności, zaczerwienienie skóry oraz kołatanie serca.
W następnej kolejności aldehyd octowy przekształca się do nieszkodliwej postaci kwasu octowego dzięki udziałowi dehydrogenazy aldehydowej (głównie przez izoenzym ALDH2). Podskórne wszczepienie implantu z disulfiramem w przebiegu procesu leczenia alkoholizmu prowadzi do spadku aktywności enzymu. To z kolei skutkuje nagromadzeniem aldehydu octowego w organizmie. Zwiększa się tym samym ryzyko nietolerancji alkoholu i uszkodzenia komórek. Co istotne dla osób uzależnionych, brak dehydrogenazy aldehydowej odczuwalny jest jedynie dla tych chorych, którzy nie stosują się do zaleceń lekarza podczas terapii Esperalem i decydują się na niedopuszczalne próby przepicia wszywki alkoholowej. Działanie ADH i ALDH ma więc nie tylko znaczenie metaboliczne, ale również kliniczne i toksykologiczne.
Rola wątroby i tkanki żołądkowej w metabolizmie alkoholu w organizmie
Wątroba i błona śluzowa żołądka odgrywają szczególną rolę w metabolizowaniu alkoholu w układzie pokarmowym. Pełnią bowiem funkcję pierwszej linii obrony dla ustroju przed toksycznym działaniem etanolu. W błonie śluzowej żołądka znajduje się dehydrogenaza alkoholowa. Częściowo utlenia ona etanol jeszcze zanim przeniknie on do krwiobiegu. Ilość aktywnego enzymu żołądkowego zależy przede wszystkim od wieku, płci, predyspozycji genetycznych i ogólnego stanu błony śluzowej żołądka. Uszkodzenia na skutek choroby wrzodowej, zapalenia błony śluzowej żołądka lub długotrwałego nadużywania alkoholu mogą obniżać jego aktywność. U kobiet aktywność ADH w żołądku jest zwykle niższa, co częściowo tłumaczy ich większą wrażliwość na alkohol przy porównywalnych dawkach.
Po wchłonięciu do krwi część etanolu trafia do wątroby, gdzie jego trawienie przejmuje dehydrogenaza aldehydowa. Wątroba pełni także funkcję buforującą. Ogranicza stężenie etanolu w krążeniu ogólnym oraz chroni inne narządy przed jego toksycznym wpływem. Jednak długotrwałe nadużywanie alkoholu prowadzi do przeciążenia metabolicznego, stresu oksydacyjnego i uszkodzenia hepatocytów. To może skutkować stłuszczeniem, zapaleniem, a w zaawansowanym stadium – nawet marskością wątroby.
Metabolizm alkoholu etylowego a obecność wszywki alkoholowej i reakcja disulfiramowa – zatrucie toksycznym aldehydem octowym
Wszywka alkoholowa, jako awersyjna metoda leczenia alkoholizmu, ingeruje w proces trawienia etanolu w ludzkiej wątrobie. Substancją czynną Esperalu jest disulfiram blokujący wydzielanie i aktywność dehydrogenazy aldehydowej. W wyniku tego działania dochodzi do gwałtownego nagromadzenia w ustroju aldehydu octowego. Substancja ta jest odpowiedzialna za objawy przypominające zatrucie i popularnego kaca. To jednak gwałtowna odpowiedź organizmu na rosnące stężenie toksyn, tzw. reakcja disulfiramowa. Jej główne objawy to: intensywne zaczerwienienie skóry twarzy, zawroty i ból głowy, nudności, wymioty, tachykardia, duszność, spadek ciśnienia tętniczego krwi, uczucie lęku. W wyniku prób przepicia wszywki alkoholowej może dojść do wystąpienia stanów zagrażających ludzkiemu życiu i zdrowiu, w tym przede wszystkim udaru mózgu po alkoholu oraz powikłań kardiologicznych i neurologicznych.
Celem terapii disulfiramem jest wywołanie negatywnego warunkowania u osoby uzależnionej. Polega ono na skojarzeniu spożywania alkoholu z niekorzystnym doświadczeniem dolegliwości zatrucia toksycznym aldehydem octowym. Powoduje ona silny dyskomfort psychiczny i fizyczny, którego pacjenci za wszelką cenę starają się uniknąć. Warto jednak zaznaczyć, że działanie wszywki alkoholowej nie wpływa na psychiczne mechanizmy uzależnienia. Skuteczność wszywki alkoholowej zależy zatem od świadomej decyzji pacjenta i równoległego wsparcia psychologicznego. Ze względu na ryzyko poważnych działań niepożądanych, leczenie disulfiramem wymaga pełnej abstynencji od alkoholu. Konieczna jest rezygnacja nie tylko z czystego alkoholu, ale również z niektórych leków, kosmetyków czy produktów spożywczych zawierających etanol.
Dehydrogenaza aldehydowa a skuteczność leczenia uzależnienia od alkoholu z wykorzystaniem metod awersyjnych
Niezależnie od nasilenia objawów choroby alkoholowej, terapia awersyjna może być stosowana na każdym etapie leczenia alkoholizmu. Proponowana nawet po stwierdzeniu alkoholizmu wysokofunkcjonującego, każdemu uzależnionemu pomaga przerwać ciąg alkoholowy i aktywnie walczyć z objawami Alkoholowego Zespołu Abstynencyjnego. Zwykle stosowanie Esperalu poprzedza profesjonalny detoks alkoholowy (odtrucie alkoholowe), podczas którego pacjent odstawia substancję odurzającą pod kontrolą specjalistów. To działanie szczególnie istotne dla uzależnionych w przewlekłej fazie choroby alkoholowej. Zalety detoksu alkoholowego obejmują przede wszystkim ograniczenie ryzyka głodu alkoholowego i szybkiego powrotu do picia po okresie abstynencji.
By nawrót choroby alkoholowej nie groził uzależnionemu, po wszyciu wszywki alkoholowej zaleca się uczestnictwo w psychoterapii alkoholizmu. Długość działania Esperalu wynosi od 8 do 12 miesięcy, co pozwala na stosowanie długotrwałego oddziaływania terapeutycznego. Wielu uzależnionych zauważa i podkreśla, że nawet sport pomaga wyjść z nałogu i wspiera metody awersyjne.